Gmina Jabłonna

Władysław Taczanowski (1819 – 1890)

 „Taczanowski ojciec polskie ornitologii. Jeden z najznakomitszych  kustoszów gabinetów zoologicznych na świecie, a obok tego gorący patriota i najuczciwszy człowiek, pełen oryginalności nieporównanej.” Tak pisał o Władysławie Taczanowskim jego przyjaciel słynny polski uczony profesor Benedykt Dybowski.

Urodził się 1 marca 1819 roku w Jabłonnie koło Lublina, syn Kazimierza, byłego kapitana wojsk napoleońskich i komisarza obwodu krasnystawskiego oraz Izabeli z Owidzkich, córki Joahima, zwanego w regionie lubelskim działacza politycznego i oświatowego. W 1838 Taczanowski ukończył naukę w lubelskim gimnazjum. Przyrodniczą pasję  zaszczepił mu ojciec, którego wspomina  we wstępie do „Ptaków krajowych”: „(…) był miłośnikiem przyrody i bardzo chętnie zamiłowanie to moje rozwijać pragnął.”

            Po śmierci ojca (1839) trudna sytuacja materialna rodziny skłania Taczanowskiego do zatrudniania się jako administrator w majątkach Lubelszczyzny. „Opuścił dom i majątek rodzicielski – pisał jego przyjaciel, archeolog Kazimierz Stronczyński – i nie żądając żadnej z tamtej strony pomocy, w torbę tylko i broń myśliwską zaopatrzony, oddał się całkowicie badaniu krajowej przyrody”.

Sam Taczanowski tak wspomina swoje naukowe początki w przedmowie do wydanych w 1882 roku „Ptaków krajowych”: „Czynność tę rozpocząłem w Lubelskiem, gdzie młodość swą spędziłem najprzód w Jabłonnie, w miejscu swym rodzinnym, przejąwszy, że tak powiem, skłonność te od ojca, który był miłośnikiem przyrody i bardzo chętnie zamiłowanie to moje rozwijać pragnął. Stamtąd na rok jeden przeprowadziłem się do Zakrzowa pod Turobinem, od roku zaś 1845 zamieszkałem na kilka lat w Bychawce u mego przyjaciela śp. księdza Walentego Baranowskiego, naszego Proboszcza, a później Biskupa Lubelskiego. Szanowny ten przyjaciel, dawny nauczyciel historii naturalnej w szkołach pijarskich, widząc moje zamiłowanie do tego przedmiotu, zachęcił mnie głównie do wytrwania w raz przedsięwziętym zawodzie, i jemu to właśnie kierunek, w którym poszedłem zawdzięczam”.

            W Bychawce ten genialny samouk zgromadził zbiór ptaków, który potem został włączony do warszawskiego Gabinetu Zoologicznego (jego pierwsza kolekcja ornitologiczna   została niestety zniszczona po zajęciu Jabłonny przez nowego właściciela). Dzięki biskupowi Baranowskiemu Taczanowski nawiązał kontakt z jego bratem Janem Baranowskim dyrektorem Obserwatorium Astronomicznego w Warszawie oraz Antonim Wagą członkami „Biblioteki Warszawskiej”. Tam właśnie Taczanowski publikował swoje pierwsze prace z zakresu ornitologii – „Tabele przylotów i odlotów ptaków w Bychawce w latach 1845 – 1849”.  Po opuszczeniu Bychawki udał się Taczanowski do Ignacego Papiewskiego, administratora dóbr Lubartowskich.

W 1852 roku zapewne dzięki Stronczyńskiemu i Wadze zamieszkał w Radomiu i objął posadę „konserwatora płodów naturalnych i wyrobów” przy Rządzie Gubernialnym Radomskim

i Lubelskim, czyli kustosza regionalnej kolekcji przyrodniczej. Także z polecenia przyjaciół w 1855 roku został adiunktem Gabinetu Zoologicznego w Warszawie z którym związał się aż do śmierci. Zanim w 1852 roku Taczanowski opuścił Lubelszczyznę, rok wcześniej wydał „Spis ptaków Guberni Lubelskiej” oraz „Spis zwierząt ssących Guberni Lubelskiej”.

            Z Warszawy dla uzupełnienia wykształcenia wyruszał do placówek badawczych w Londynie, Paryżu, Wiedniu i Berlinie. Tu w roku 1860 opublikował ważną rozprawę „O ptakach drapieżnych w Królestwie Polskim pod względem wpływu jaki wywierają na gospodarstwo ogólne” a w 1862 roku wraz z K. Tyzenhauzem rozprawę pt.”Oologia ptaków polskich wystawiona na 170 tablicach...”.

             Wybitne zdolności Taczanowskiego w dziedzinie systematyki ptaków i zapał z jakim tworzył placówkę badawczą szybko zauważyli lubujący się w ornitologii bracia Aleksander i Konstanty Braniccy. Wraz z nimi i Antonim Wagą w latach 1866 -1867 Taczanowski odbył wyprawę naukową do Algierii. Braniccy objęli też mecenatem wyprawę Konstantego Jelskiego i Jana Sztolcmana do Peru, Ekwadoru i Gujany. Nadsyłane przez nich zbiory wypreparowanych ptaków, jak i studia nad europejskimi zbiorami muzealnymi umożliwiły Taczanowskiemu napisanie w latach 1884 – 1886 i wydanie we Francji dzieła „Ornitologie du Perou”. Dzieło to przyniosło mu znaczące miejsce pośród ornitologów światowego formatu. W trzech tomach dzieła opisał 1351 gatunków, z których 113 to ptaki nie znane wcześniej nauce. W geście wdzięczności Taczanowski nazwał opisane przez siebie gatunki nazwiskiem swego protektora oraz prawdziwego odkrywcy peruwiańskich gatunków Jana Sztolcmana.

            W kolejnych latach Taczanowski przystąpił do opracowania ornitofauny wschodniej Syberii. Tym razem posłużył się okazami nadsyłanymi do Warszawy przez zesłańców po Powstaniu Styczniowym  m.in. Benedykta Dybowskiego, Wiktora Godlewskiego czy Michała Jankowskiego. Badacze ci przeszli dzięki Taczanowskiemu do historii światowej ornitologii w nazwach ptaków, a pieniądze jakie zesłańcy otrzymywali za nadesłane okazy umożliwiły im przetrwanie ciężkich warunków zesłania i prowadzenie własnych badań. Po napisaniu kilku rozpraw na temat ptaków Syberii, Taczanowski przygotował kolejne monumentalne dwutomowe dzieło  „Faune ornithologiqe de la Syberie Orientale”, zawierające opisy 773 gatunków ptaków w tym 10 nowych dla nauki. Ukazało się ono w Petersburgu w latach 1891 1893 już po śmierci autora.

Oprócz prac o ptakach Taczanowski był również autorem rozpraw z zakresu teriologii, arachnologii i entomologii. Opracował większość haseł zoologicznych w Encyklopedii Powszechnej Samuela Orgelbranda.

Władysław Taczanowski zmarł 17 stycznia 1890 roku w Warszawie, pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim. Pozostawił znaczący ślad w krajowej i światowej ornitologii. Utorował drogę ku największym osiągnięciom współczesnej polskiej awifaunistyki.  Jego „Ptaki krajowe” - biały kruk – to jedyne źródło wiedzy o historycznej ornitofaunie środkowo-wschodniej Polski.